Muzyczny folklor Polesia Białoruskiego
Zinajda Możejko i Inna Nazina
Tłumaczyła Anna Strąk
Folklor Białorusi to mieszanina różnych tradycji. Są one żywe do dziś - w dalszym ciągu kultywuje się tu grę na tradycyjnych, lokalnych instrumentach. Muzyka białoruska rozwijała się w specyficznych warunkach historycznych, geograficznych i społecznych.
Południowa część Białorusi, ze względu na charakterystyczne cechy środowiska naturalnego, jest nazywana Polesiem. Obejmuje ona rozległe mokradła w dolinie Prypeci i jej dopływów. Tereny te porasta puszcza jodłowa - stąd ich nazwa (od rosyjskiego "les" - las, puszcza). Dla historyków, etnografów i badaczy sztuki jest to region o szczególnej wartości. Określany jest często jako "kraina baśni, legend i pieśni".
Otwarte przestrzenie, bezkresne pola i niezbadane głębie puszczy miały wielki wpływ na mieszkańców Polesia i ich muzykę. Śpiewanie na wolnym powietrzu było tu rozpowszechnione od wieków. Dawni muzykanci śpiewali zwykle w pobliżu swoich wiosek, na łąkach i w lasach, dlatego też poleskie pieśni dzielą się na "łąkowe" lub "leśne", zgodnie z miejscem, gdzie były wykonywane.
W muzyce Polesia Białoruskiego można wyróżnić dwie podstawowe, czasem nakładające się na siebie tradycje. Pierwsza z nich wywodzi się z kultury starożytnych plemion wschodniosłowiańskich okupujących te ziemie między VI a VIII stuleciem. Trzy ówczesne związki plemienne: Dregowicze, Rodemicze i Kriwicze, utworzyły historyczną podstawę narodu białoruskiego. Terytorium ludu Dregowiczów obejmowało cały rejon dzisiejszego Polesia. Nazwa plemienia odzwierciedlała naturę jego środowiska zamieszkania - staroruskie "dregva" i białoruskie "droogva" oznaczają "bagno," "mokradła".
Wiele starych pieśni z regionu Polesia jest związanych z uprawą roli, obrzędami domowymi i pracą w polu. Od najdawniejszych czasów podstawą egzystencji wschodnich Słowian było rolnictwo. Cykl pieśni sezonowych obejmuje pieśni zimowe (kolędy i pieśni noworoczne), pieśni wiosenne (nawoływanie wiosny, wiosenne procesje i pochody), pieśni letnie (związane z Sobótką, żniwami czy sianokosami), oraz pieśni jesienne (pochwała jesieni, zbiory zbóż zasianych wiosną). Przypisywanie pieśni poszczególnym porom roku ma wiele wspólnego ze starożytnymi obrzędami i obyczajami. Powiązania z rytuałem mają też śpiewy, których melodie posiadają znaczenie symboliczne. Mogą opowiadać nie tylko o pracy i życiu codziennym, ale i o dawnych rytuałach pogańskich związanych z kultem słońca albo upersonifikowanych aspektach świata przyrody. Różnorodność melodyki, subtelne niuanse intonacyjne, wychodzenie poza tradycyjne skale oraz wyraźnie określone struktury harmoniczne, dają tym prostym pieśniom wielką siłę wyrazu.
Wszystkie elementy języka muzycznego - rytmy, ozdobniki, barwa, delikatne półtony - są w nich doskonale zharmonizowane. Mimo niewielkich rozpiętości tonalnych tego rodzaju śpiewy są słyszalne nawet z dużej odległości dzięki wyciąganiu podstawowego dźwięku na zakończenie każdej frazy. Utwory dotyczące najważniejszych wydarzeń w życiu - narodzin, zaślubin (pieśni weselne) i śmierci (lamenty pogrzebowe), należą do cyklu pieśni domowych. Przypominają one pieśni rytualne i związane z porami roku: są tak samo ekspresyjne i pełne symbolicznych odniesień. Wśród rytuałów kręgu rodzinnego szczególne miejsce zajmują pieśni weselne towarzyszące ceremonii zaślubin. Dla stylu dawnych rolniczych i domowych pieśni obrzędowych typowe są brak akompaniamentu i heterofoniczne melorecytacje.
W życiu muzycznym współczesnej wsi zaszły duże zmiany w czasowym "rozmieszczeniu", stylistyce i tematyce pieśni. Nowe warunki pracy i życia oraz wpływ profesjonalnej muzyki obecnej w masmediach w znaczący sposób ograniczyły obszar tradycyjnej ludowej twórczości, niegdyś stanowiącej jedyną sferę artystycznego wyrazu dostępną dla prostego ludu.
Rytualne śpiewy i magiczne inkantacje nie maja dziś społecznej "gleby", na której mogłyby się rozwijać; trwają jedynie w pamięci nielicznych ludowych śpiewaków starszego pokolenia. Dzisiaj wydają się one być wyłącznie żywymi reliktami kultury duchowej przeszłości. Inne rodzaje pieśni obrzędowych śpiewane są dzisiaj poniekąd dla zabawy. Dawne lamenty i pieśni pracy są często odczytywane w taki właśnie niezbyt poważny sposób.
Kolejny typ pieśni właściwy dla Polesia Białoruskiego wywodzi się z okresu jednoczenia się plemion Białorusi w jeden naród (XIV - XVI w.) oraz z burzliwych czasów powstań kozackich i chłopskich (XVI - XVIII w.). Są to utwory oparte na poezji lirycznej i epickiej: pieśni furmanów i przewoźników, pieśni kozackie, pieśni epickie opowiadające o wydarzeniach wojennych i sławiące przywódców ludowych buntów. Wyróżnia się wśród nich także piosenki rekrutów i żołnierzy oraz pieśni miłosne i komiczne. Mają one odmienny charakter niż utwory z okresów wcześniejszych. Określony tekst ma tu tylko jedną przypisaną sobie melodię, a wydłużone linie melodyczne charakteryzują się otwartą formą stroficzną. Typowa dla nich jest też obecność polifonii.
Najpopularniejsza forma polifonii opiera się na zróżnicowanych głosach niskich. Główna melodia śpiewana przez chór służy jako tło dla solo wysokiego głosu - kontrapunktu.
Na Polesiu można znaleźć wszystkie typy instrumentów ludowych znanych na Białorusi:
- instrumenty dęte takie jak dudy, piszczałki, trąba pasterska, róg, akordeon i klarnet
- instrumenty strunowe takie jak skrzypce, kontrabas i bałałajka
- instrumenty perkusyjne takie jak bęben wielki i tamburyn turecki
- idiofony takie jak kołatki, czynele, grzechotki, łyżki.
Najpowszechniej używane w muzyce ludowej Polesia są skrzypce, instrumenty dęte drewniane i perkusyjne.
W praktyce istnieją dwa rodzaje wykonań: solo lub w zespole. Solowym instrumentem mogą być skrzypce, trąba pasterska lub róg; zespoły składają się zwykle z 2, 3, 4 instrumentów jednego lub więcej typów. Akompaniament perkusyjny jest niezbędny. Instrumentalna muzyka Polesia jest zawsze nieodłącznie związana ze śpiewem.
Zinajda Możejko i Inna Nazina
Tłumaczyła Anna Strąk
|
 |
